گروه نرم افزاری آسمان

بحثی درباره عدم تحمل لاکتوز






اشاره

یکی از مهمترین و عمومیترین علل تحریک و ناراحتی روده‌ها و به‌طور کلی معده، عدم تحمل لاکتوز یا قند شیر است که اصطلاحاLactose intolerance گفته می‌شود.

لاکتوز چیست؟

لاکتوز یکی از قندها از گروه قندهای دوتایی یا دی ساکارید[290] است، یعنی از اتحاد دو مولکول، یک مولکول گلوکوز و یک مولکول گالاکتوز تشکیل می‌شود و فرمول خام شیمیایی آن.C 21 H 22 O 11 G H 2 O است که در اثر هیدرولیز به گلوکوز(C 6 H 21 O 6) و گالاکتوز[291](C 6 H 21 O 6) تبدیل می‌شود و در اثر باکتری و با حضور آنزیمهای لازم و درجه حرارت، شیر تخمیر و ترش شده و لاکتوز شیر به اسید لاکتیک و اسید بوتیریک تبدیل می‌شود. لاکتوز در شیر تمام پستانداران به هر شکلی که تهیه شود وجود دارد یعنی شیر تازه، شیر خشک در قوطیها بی‌چربی و یا با چربی، شیر هوموژنیزه یا انواع شیرهایی که با ویتامین‌D تقویت می‌شوند، خلاصه شیر به هر شکلی که باشد دارای لاکتوز است.
لاکتوز در حدود 7- 4 درصد شیر تازه کامل پستانداران را تشکیل می‌دهد و در حدود 40 درصد ماده جامد شیر تازه کامل می‌باشد. طبق تعریف فارماکوپه آمریکا، لاکتوز قند کم‌شیرینی متبلوری است که از تبخیر شیر گاو به دست می‌آید و در ساختن قرصهای دارویی کاربرد دارد و از نظر تجارتی لاکتوز گرد نرم سفید نسبتا شیرینی است که در آب
ص: 200
سرد خیلی کم حل می‌شود و عملا به صورت گرانولهای ریز در بستنیهای کهنه دیده می‌شود. مقدار شیرینی لاکتوز خیلی کمتر از شیرینی قندهای معمولی یا ساکاروز است و از نظر مقایسه اگر شیرینی ساکاروز (قند چغندر یا نیشکر) را 100 فرض کنیم شیرینی فروکتوز 110 و شیرینی گلوکوز 75 و شیرینی لاکتوز 35 است. گالاکتوز از نظر فرمول خام مشابه لاکتوز است(C 6 H 21 O 6) زیرا ایزومر آن است ولی از نظر خواص متفاوت است و برخلاف گلوکوز که مستقیما جذب می‌شود، برای جذب گالاکتوز، آنزیم خاصی لازم است.
بیماری به نام کونجنیتال گالاکتوسمیا[292] یا به اصطلاح دیگری گالاکتوز دیابت، اختلالی در بدن انسان ایجاد می‌کند که در اثر آن توانایی بدن در مصرف گالاکتوز کاهش می‌یابد.
برای مثال نوزادانی که به‌طور مادرزادی مبتلا به بیماری گالاکتوز دیابت هستند.
بی‌درنگ پس از اینکه شیر خوردند علایم بیماری در آنها ظاهر می‌شود، گالاکتوز خون افزایش می‌یابد، کبد بزرگ می‌شود و زردی ظاهر می‌شود. این‌گونه نوزادان اگر بدون معالجه با شیر معمولی تغذیه شوند چشم آنها مبتلا به آب مروارید می‌شود و عقب‌ماندگی مغزی پیدا کرده و ممکن است از بین بروند و این اختلال در اثر کمبود فعالیت یا فقدان یک آنزیم 293] که برای تبدیل گالاکتوز به گلوکوز ضروری است ایجاد می‌شود و کودکانی که مبتلا به این بیماری هستند اگر خیلی زود شیر آنها قطع شده و با مواد غذایی بدون لاکتوز یا گالاکتوز تغذیه شوند بهبود می‌یابند. در جانوران آزمایشگاهی که با مقدار زیادی لاکتوز یا گالاکتوز و یا حتی با کسیلوز[294] تغذیه شوند نیز حالت مسمومیت مشاهده می‌شود. موشهایی که با مواد غذایی شامل 70 درصد لاکتوز تغذیه شده‌اند مبتلا به آب مروارید چشم شده و عدسی چشم آنها کدر و تار شده است.
ولی توجه شود که در عین حال قند گالاکتوز نیز به طریقی در جذب و مصرف گلوکوز در بدن دخالت دارد.
ص: 201
همان‌طور که در ابتدای این بحث اشاره شد لاکتوز از اتحاد یک مولکول گلوکوز و یک مولکول گالاکتوز تشکیل می‌شود و متابولیسم لاکتوز برای اینکه بتواند کاملا مورد استفاده تولید انرژی بدن واقع شود شامل دو فرآیند شیمیایی است، یکی جدا شدن گلوکوز و گالاکتوز و دیگری تبدیل گالاکتوز حاصله به گلوکوز قابل جذب، که برای تحقق هریک از دو پروسه فوق آنزیم خاصی لازم است و عدم توانایی بدن برای انجام هریک از این دو پروسه شیمیایی ممکن است منجر به ناراحتی عدم تحمل لاکتوز شود.
لاکتوز تبدیل نشده که در مجاری روده‌ها می‌ماند، تخمیر شده و موجب گاز، نفخ، تحریک و انواع ناراحتیها می‌شود. در اثر تخمیر باکتریایی لاکتوز، کربن دی اکساید(Co 2) ، آب، هیدروژن، متان، اسید لاکتیک و الکل تولید می‌شود. کربن دی اکساید از طریق خون به ریه‌ها رفته و با تنفس خارج می‌شود. آب حاصله از طریق کلیه‌ها دفع می‌شود. هیدروژن و متان باعث تولید نفخ می‌شوند در آخر اسید لاکتیک و الکل شدیدا مخاط روده‌ها در قسمت سفلای مجاری هاضمه را تحریک و ایجاد ناراحتی می‌نمایند.
توانایی هضم و جذب کامل لاکتوز غالبا در سنین متوسط عمر از دست می‌رود و علایم آن تشکیل مقدار زیادی گاز در روده‌ها و اغلب توأم با مدفوع آبکی و گاهی وجود رگه‌های خون در مدفوع و کرامپ و گرفتگیهای شکم می‌باشد. شاید در حدود 75 درصد جمعیت بزرگسالان جهان کم‌وبیش مبتلا به ناراحتی عدم تحمل لاکتوز هستند. عده‌ای از مردم، خوردن مقدار کم شیر را می‌توانند تحمل کنند ولی مقدار زیاد آنها را ناراحت می‌کند.
تعداد کودکان شیرخوار که برای هضم لاکتوز مسئله دارند نسبتا زیاد است. این‌گونه کودکان ممکن است دچار دل درد، اسهال مزمن، عدم جذب کامل غذا، برونشیت، کم بودن رشد، تنفس مشکل، خس‌خس کردن، دل‌درد، بی‌تابی و عفونت جهاز هاضمه و گاهی نیز بوی نامطبوع بدن شوند. این کودکان با استفاده از شیر بدون لاکتوز و یا شیر سویا که دارای لاکتوز بسیار کم و تقریبا بدون لاکتوز است و یا با خوردن شیری که با لاکتاز مخلوط شده باشد ممکن است هیچ ناراحت نشوند.
توجه شود که این مسئله فقط در مورد خوردن شیر است ولی فرآورده‌های لبنی از
ص: 202
این نظر مسئله‌زا نمی‌باشند زیرا در تهیه و تولید فرآورده‌های لبنی از شیر حیوانی لاکتوز خارج می‌شود، بنابراین اشخاصی که تحمل خوردن لاکتوز را ندارند می‌توانند از پنیر کم‌چربی 295]، کره، ماست و نظایر آن استفاده کنند. در تولید کره لاکتوز شیر که قابل حل در آب گرم است در شیر بی‌چربی باقی می‌ماند و مقداری لاکتوز که با کره خارج می‌شود خیلی کم است و اشخاصی که دارای روده‌های حساسی هستند و تحمل مصرف لاکتوز را ندارند بخوبی کره را تحمل می‌کنند.
در ماست و در پنیر کم‌چربی تعداد زیادی لاکتوباسیل 296] وجود دارد. این باکتری وظیفه‌اش تولید آنزیم لاکتاز[297] است که در فرآیند شکستن و جذب لاکتوز نقش دارد.
بنابراین پنیر بی‌چربی که به فارسی معمولا لور گفته می‌شود و ماست از غذاهایی هستند که برای اشخاص مبتلا به عدم تحمل لاکتوز مفیدند و عارضه‌ای ایجاد نمی‌کنند. زیرا باکتری لاکتوباسیل موجود در این خوراکیها تا حدودی فقدان آنزیم لاکتاز را جبران می‌کند.
آنزیم لاکتاز در بازار تجارت دارو، تحت نام لاکتید[298] به فروش می‌رسد و با اضافه کردن آن به شیر مسئله عدم تحمل لاکتوز حل می‌شود. ممکن است در مواردی که شیر و یا غذاهای دارای لاکتوز خورده می‌شود از قرصهای لاکتید استفاده نمود که مانع ایجاد ناراحتی شود. این دارو ممکن است در موارد شدید ناراحتی افراد را رفع کند.
ص: 203

ماست و نقش آن در سلامتی انسان

اشاره

ماست از مواد خوراکی مفیدی است که در قرن بیستم طی بررسی و تحقیقات علمی متعدد و گسترده‌ای از نظر خواص درمانی و شفابخشی مورد توجه و مداقه دانشمندان قرار گرفته است. آثار درمانی مهم ماست ناشی از فعالیت عفونت‌زدایی آن در مجاری هاضمه است. خواص درمانی ماست به سبب وجود باکتریهای طبیعی عفونت‌زدا از خانواده‌Lactobacillaceae در آن است. این باکتریها همان عامل مؤثری هستند که موجب تخمیر ماست شده و آن مزه جالب را به ماست می‌دهند و میزان و ابعاد شفابخشی ماست بسته به گونه باکتری موجود در آن فرق می‌کند. مثلا ماستهایی که دارای باکتری‌Lactobacillus acidophilus باشند از نظر خواص درمانی بیش از سایر ماستها مؤثرند. معمولا ماستها بیشتر از باکتریهای‌Streptococcus thermophilus , وLactobacillus bulgaricus درست می‌شوند.

چطور ماست بر ضد اسهال عمل می‌کند؟

مجاری روده‌ها صحنه نبرد باکتریهاست. در این مبارزه گروه باکتریهای مضرّ و بیماری‌زا در برابر گروه باکتریهای مفید و بیماری‌زدا قرار می‌گیرند. حاصل این نبرد معرف حالت سلامتی یا بیماری انسان است. اگر گروه باکتریهای صالح یا بیماری‌زدا در این نبرد به حریفان مخرّب و ناصالح خود فایق آیند سلامت انسان تأمین است. اگر گروه باکتریهای صالح شکست بخورند، در اثر تکثیر سریع برخی از باکتریهای بیماری‌زا نظیر
ص: 204
باکتری اشریچیاکولی 299] در کودکان ممکن است موجب اسهال و ناراحتی هاضمه شود ولی با خوردن مقدار کافی ماست تازه شیرین ممکن است تعداد زیادی میکروارگانیسمهای مفید به کمک باکتریهای مفید داخل روده‌ها رفته و مانع شکست آنها شوند و در نتیجه از ایجاد اختلال در هاضمه جلوگیری شود.
با توجه به توضیحات بالا ملاحظه می‌شود که ماست می‌تواند دو نقش عمده شفابخش داشته باشد، یکی رفع اسهال نماید و دیگر اینکه موجب ایجاد تعادل میکروبی در مجاری روده‌ها گردد و در عین حال با تنظیم هاضمه ملیّن باشد.
طبق بررسی و گزارش اغلب محققان خوردن ماست به درمان اختلالات هاضمه‌ای که در اثر مسمومیتهای غذایی و یا سایر عوامل عفونت‌زا ایجاد شده است نیز کمک می‌کند و تحقیقات علمی نشان می‌دهد که ماست دارای خاصیت آنتی بیوتیکی بخصوص ضد باکتری اشریچیا کولی است. اشریچیا کولی عامل معروف اسهال در مسافران بخصوص کودکان است.
ماست در عین حال برای تسکین اسهالهای ناشی از رشد سریع میکروبها که غالبا در اثر خوردن آنتی بیوتیکهای شدید صناعی ایجاد می‌شود نیز اثر مفید دارد و به همین دلیل برخی از پزشکان در مواردی که برای درمان ناچار از تجویز پنی‌سیلین هستند به بیمار توصیه می‌کنند که ماست هم بخورند.

ماست به عنوان آنتی بیوتیک طبیعی

اغلب دانشمندان در تحقیقات علمی دریافته‌اند که باکتری فعّال ماست و سایر لبنیات مشتق از ماست در مجاری روده‌ها به عنوان آنتی بیوتیک طبیعی با طیف وسیع عمل می‌کند. تا به حال محققان تغذیه هفت آنتی بیوتیک طبیعی از ماست و سایر فرآورده‌های تخمیری شیر به دست آورده‌اند که قدرت باکتری‌کشی و باکتری‌زدایی برخی از آنها برابر و یا حتی بیشتر از آنتی بیوتیک دارویی مصنوعی مانند ترامایسین 300] است مثلا اثر
ص: 205
آنتی بیوتیکی ماستهایی که با مخمّرهای بولگاریکن 301] و اسیدوفیلین 302] درست می‌شوند این است که باکتریهای بیماری‌زای معمول و معروف را که موجب مسمومیتهای غذایی سالمونلّا[303] و بوتولیسم 304] و استرپتوکوکوس 305] می‌شوند از بین می‌برند.
تحقیقات گسترده دیگری که در کشورهای اروپای مرکزی و همچنین در امریکا به عمل آمده، نشان می‌دهد که خوردن ماست ممکن است برای پیشگیری و برخی اوقات حتی درمان اسهال ساده و اسهال خونی در بچه‌ها مؤثر باشد. در ایتالیا و در روسیه مرسوم است برای درمان اسهال ساده به بچه‌ها ماست شیرین تازه کم‌چربی می‌دهند.
در یک بررسی که در سال 1963 در بیمارستان شهر نیویورک به عمل آمده، پزشکان اسهال ساده خیلی شدید تعدادی از کودکان را با خوراندن 100 گرم ماست شیرین تازه کم‌چربی دوبار سریع‌تر از مصرف داروی ضد اسهال استاندارد معمول آن زمان به نام‌Neomycin Kaopectate درمان نموده‌اند.
مصرف ماست نشان داده است که برای پیشگیری بر ضد ناراحتیهای ناشی از کم‌کاری و ضعف خستگی روده‌ها نیز مؤثر است.
طبق تحقیقی که در ژاپن در مورد پانصد نفر کارگر که مبتلا به اسهال خونی بوده‌اند به عمل آمده نشان داده شده است که مصرف ماست ژاپنی که با باکتری‌Lactobacillus casei درست شده تمام آنها را درمان کرده است.
طبق بررسی در لهستان کودکانی که مرتبا ماست می‌خورده‌اند خیلی بیشتر در مقابل عفونتهای انفلوانزا از خود مقاومت نشان داده‌اند.
طبق تحقیقی که در مراکز تحقیقاتی وزارت کشاورزی امریکا به عمل آمده موشهای آزمایشگاهی که به آنها مرتبا ماست داده شده است قدرت مقاومت بیشتری در برابر عفونتهای مسمومیتهای غذایی سالمونلّا از خود نشان داده‌اند و این موشها عمر
ص: 206
طولانی‌تری داشته‌اند.
بین انواع ماستها ماستی که با کشت باکتری اسیدوفیلوس(Acidophilus) درست شده باشد و یا این باکتری به آن اضافه شده باشد برای مبارزه با باکتریهای بیماری‌زا تواناتر و نیرومندتر است. در تحقیقاتی که در لهستان به عمل آمده نشان داده است که مصرف این نوع ماست برای پیشگیری و در عین حال درمان اسهال آثار قطعی دارد.
یکی از دانشمندان معروف دنیا در رشته آثار درمانی شیرهای تخمیری شامل ماست که استاد دانشگاه نبراسکا در امریکا می‌باشد، معتقد است که ماست اصولا برای پیشگیری اسهال ساده و اسهال خونی بیشتر مؤثر است تا برای درمان آنها طی سالها تحقیقات گسترده در ژاپن و ایتالیا و امریکا نشان داده شده است که ماست، میکروبکش قوی می‌باشد و در عین حال برای افزایش توانایی سیستم دفاعی بدن نیز مؤثر است. یعنی نقش ماست در زمینه مبارزه با عفونتها از دو طریق است، یکی مستقیما کشتن میکروب و دیگری افزایش توانایی سیستم دفاعی بدن.

ماست یک عامل ضد سرطان

دانشمندان ضمن تحقیقات به قراینی برخورده‌اند که نشان می‌دهد ماست ممکن است در پیشگیری سرطان بخصوص سرطان کولون مؤثر باشد. در ربع قرن اخیر در موارد متعددی به این خاصیت ماست برخورد کرده‌اند و دیده شده اشخاصی که بیشتر ماست می‌خورند احتمال ابتلای به سرطان در آنها کمتر است. طبق تحقیقاتی که در بوستون به عمل آمده نشان داده شده است که مصرف کشت باکتری اسیدوفیلوس در ماست برای سرکوب فعالیت آنزیمهایی که در کولون مواد شیمیایی بدون ضرر را به عوامل سرطانزا تبدیل می‌کنند مؤثر بوده است. یک تحقیق بسیار جالب فرانسوی که در سال 1986 در مجله مؤسسه ملی سرطان امریکا منتشر شده است نشان می‌دهد، زنانی که معمولا لبنیات چرب مانند پنیر چرب می‌خورده‌اند احتمال ابتلای به سرطان در آنها خیلی زیاد بوده ولی زنانی که بیشتر از ماست استفاده می‌کرده‌اند احتمال ابتلای به سرطان کمتری داشته‌اند. دانشمند دیگری در تحقیقات خود به این امر برخورد کرده
ص: 207
است که مصرف شیر و ماست دارای کشت‌acidophilus در موشهای آزمایشگاهی سرطان را مهار می‌کند.

ماست به عنوان ماده مومیایی و نوشداروی معده

ماست دارای مقدار زیادی مواد هورمونی چرب طبیعی به نام پروستا گلاندین 306] است.
این مواد به عنوان عامل ضد اولسر شناخته شده‌اند و پوشش دیواره معده را در مقابل آثار عوامل مخرّب نظیر دود سیگار و الکل حفظ و حمایت می‌کنند. ماده پروستا گلاندین‌E به صورت داروی مصنوعی ضد اولسر ساخته شده و در بازار عرضه می‌شود دکتر ساموئل مانی از دانشگاه ایالتی مرکز بهداشت نیویورک در بروکلین که یکی از کاشفان وجود مواد دارویی در شیر و ماست است، معتقد است که چون پروستا گلاندینها در چربی شیر مستقر هستند ماستهایی که از شیر کم‌چربی یا بی‌چربی درست شده باشند مقدار کمتری از این مواد دارند.
خوردن ماست در اشخاصی که کلسترول خون آنها نرمال است مقدار کلسترول را کاهش می‌دهد (در عرض یک هفته 10- 5 درصد کاهش می‌دهد). اشخاصی که سه پیمانه (در حدود 650 گرم) ماست پاستوریزه یا غیر پاستوریزه خورده‌اند کلسترول خون آنها پایین آمده است و جالب این است که در این اشخاص جزء خوب و مفید کلسترول یعنی‌HDL در عین حال بالا رفته است.
با اینکه در تعدادی از گزارشهای تحقیقی آمده است که به علت وجود ماده تریپتوفان 307] در ماست خوردن آن تا حدودی آرام‌بخش است ولی تحقیقات علمی دیگری که درMIT [308] به عمل آمده نشان می‌دهد که ماست روی ترکیبات شیمیایی مغز نیز اثر می‌کند و باعث هشیاری بیشتر می‌شود و با این ترتیب مصرف شیر و ماست کم‌چربی علاوه بر اینکه ایجاد چرت و خواب نمی‌کند، در اغلب اشخاص موجب هشیاری و بیداری بیشتری نیز ممکن است بشود.

ص: 208

توصیه‌هایی در مورد استفاده از ماست

1. تمام انواع ماستها دارای خواص درمانی مشابهی نیستند و نوع و مقدار باکتری ماست در میزان تأثیر درمانی آن مؤثر است. شیرهای تخمیر شده شامل ماست، با اضافه کردن یک یا چند باکتری مختلف از خانواده
Lactobacilli
[309] درست می‌شوند و کشت نوع‌Lactobacillus acidophilus از نظر درمانی مفیدترین و مقتدرترین انواع باکتری است. ماستهای معمول دنیا غالبا از دو نوع باکتری‌Lactobacillus bulgaricus وStreptococcus thermophilus درست می‌شوند و خیلی کمتر دارای‌L .acidophilus هستند.
2. ماستهایی که در اثر پاستوریزه شدن، پس از تخمیر باکتریشان کشته می‌شود خواص ضد باکتری ندارند.
3. ماست یک چیز زنده است بنابراین در تهیه آن باید مراقبت زیادی بشود. حتی به کار بردن یک قاشق آلوده و شسته نشده ممکن است موجب آلودگی شود و تخمیر را مختل کند.
4. از جوشاندن شیر به مدت زیاد خودداری شود زیرا ممکن است باکتریهای فعّال و زنده کشته شود و همین‌که شیر جوش آمد بی‌درنگ باید شعله آتش را کم کرد که ریزریز بجوشد نه اینکه مدت زیادی در حال غلیان جوش باشد.
5. اشخاصی که به علت نداشتن آنزیم خاص در معده نمی‌توانند از شیر دارای لاکتوز استفاده کنند براحتی می‌توانند از ماست استفاده نمایند.
6. برای اینکه خاصیت ضد باکتری ماست افزایش داده شود برای تهیه ماست می‌توان
ص: 209
علاوه بر کمی ماست معمولی که به عنوان مایه تخمیر به کار می‌رود مقدار کمی نیز پودرacidophilus به آن افزود. این پودر به صورت آماده با نامهای تجارتی مختلفی در داروخانه‌های دنیا عرضه می‌شود.
7. مفیدترین نوع ماست از نظر خواص درمانی ماستی است که در خانه با شیر کم‌چربی و با توجه به توصیه‌های فوق درست شود و تازه‌تازه خورده شود. ماستهای تجارتی که پس از درست شدن مدت چند روز یا چندین روز ممکن است مانده باشند خاصیت ضد باکتری خود را از دست می‌دهند و ماستهایی که در اثر ماندن در هوای گرم ترش شده باشد علاوه بر اینکه آثار مفیدش از دست می‌رود دارای ضررهایی نیز می‌باشد.
ص: 211

بخش دوم نوشابه‌های دارویی طبیعی برای درمان تعدادی از بیماریها

اشاره

ص: 213

فصل اول سکنجبین‌های دارویی

اشاره

سکنجبین ظاهرا سکّ انگبین و یا سرکه انگبین بوده است. سک در فارسی به معنای سرکه بوده چنانکه به آش سرکه در ادبیات فارسی سک با گفته می‌شود و انگبین نیز برای عسل اصطلاح می‌شده زیرا سابقا و قبل از کشف شکر از گیاهان، سکنجبین که معرّب سکنگبین است با عسل درست می‌شده است. ولی پس از کشف طرز تهیه و استحصال شکر از چغندر و نیشکر برای تهیّه سکنجبین از شکر و سرکه استفاده شده است. و ظاهرا تا دوره فعالیت پزشکی شیخ الرئیس ابو علی سینا با توصیه حکمای یونان و دانشمندان قبل از شیخ الرئیس، با عسل درست می‌شده است ولی طبق نظر شیخ الرئیس به لحاظ مقابله با خشکی سرکه، به جای عسل از شکر استفاده کرده‌اند تا جمع رطوبت شکر با خشکی سرکه موجب شود نوشابه معتدل مفیدی به دست آید.
سکنجبین بسته به اینکه برای چه نوع مزاج در نظر است مصرف شود و برای درمان چه نوع بیماری به کار رود ممکن است با سرکه، تمر هندی، آب نارنج، آب اترج، لیموترش، سیب ترش، گلابی ترش و یا به ترش و از نظر شیرینی ممکن است با عسل، شکر یا با دوشاب انگور و شیره خرما و غیره باشد و در هریک از موارد و ترکیبهای
ص: 214
فوق ممکن است با نسبتهای مختلف بسته به اینکه بخواهند ترش باشد یا شیرین درست می‌شود. و با در نظر گرفتن اینکه طبیعت شکر گرم و مرطوب و طبیعت سرکه سرد و خشک است برای بیماریهای مختلف و در مزاجهای متفاوت انواع و اقسام متعددی دارد. مثلا اگر سرکه و شکر مساوی گرفته شود نوشابه‌ای مایل به سردی به دست می‌آید که برای تقویت کبد و معده و انواع تبها و رفع تشنگی مفید است. و در مورد مزاجهای معتدل ممکن است مقدار شکر دو برابر سرکه یا بیشتر باشد. تا نوشابه معتدلی حاصل شود و اگر در نظر باشد برای مزاجهای گرم تهیه شود سرکه آن بیشتر گرفته می‌شود و در عین حال اگر برای مزاجهای سرد باید مصرف شود شکر آن خیلی بیشتر در نظر گرفته می‌شود و همچنین در مورد بیماریهایی مختلف که در نظر است با سکنجبین درمان شوند بسته به نوع بیماری سکنجبین با تخم گیاهان سرد و یا تخم گیاهان گرم درست می‌شود. مثلا در مواردی که دردی در سینه نباشد و فصل مصرف، فصل سرد سال باشد و مزاج نیز سرد باشد، باید که ترشی، ربع حتی خمس شیرینی باشد و اگرنه گرم باشد و نه سرد ترشی 3/ 2 یا نصف شیرینی گرفته می‌شود و اگر در ریه دردی باشد مانند بیماری سل و به دلایلی برای درمان بیمار مصرف سکنجبین ضروری تشخیص داده شود باید با داروهایی نظیر صمغ عربی و یا کتیرا مخلوط و مصرف شود.
در این قسمت تعداد معدودی از انواع سکنجبینها شرح داده می‌شود.

سکنجبین ساده

سرکه دو واحد، عسل پنج واحد، آب چهار واحد یا آن‌قدر که لازم باشد با توجه به غلظتی که مورد نظر است. ابتدا هر سه جزء را مخلوط کرده، بجوشانند و کف آن را بگیرید تا به یک چهارم برسد و به قوام آید و عده‌ای معتقدند آن قدر بجوشد تا یک پنجم مخلوط باقی بماند.
در نسخه دیگری مقدار سرکه یک واحد، مقدار عسل خوب خالص 5/ 2 واحد و مقدار آب برحسب اینکه بخواهد با چه غلظتی تهیه شود در نظر گرفته می‌شود.
ص: 215
مخلوط را بجوشانند و کف آن را بگیرند تا قوام آید.
در نسخه دیگری مقدار سرکه یک واحد، و مقدار عسل 5 واحد گرفته می‌شود.
بدیهی است خواص درمانی آنها متفاوت خواهد بود.
سکنجبین ساده برای تسکین عطش، باز کردن انسداد عروق، رفع سردرد گرم، تقویت معده و کبد مفید است. اگر سرکه و عسل برابر مصرف شود برای بیماریهای بلغمی، باز کردن انسداد عروق، تقویت کبد و معده و تبهای کهنه نافع است. ولی اگر از سرکه و شکر برابر استفاده شود، مزه آن ترش خواهد بود و نوشابه مایل به سردی است. این نوع برای رفع صفرا، تبها، باز کردن انسداد عروق، رفع تشنگی، ناراحتیهای طحال، کبد و معده مصرف می‌شود.

سکنجبین ساده با شکر از شیخ الرئیس

سرکه انگور تند و ترش و کهنه را گرفته و با مقدار لازم شکر سفید در دیگی مخلوط نمایند و مقدار شکر و سرکه بسته به نوع نوشابه‌ای است که می‌خواهند تهیه کنند و در بالا انواع آن ذکر شد. اگر بخواهند ترش باشد سرکه و شکر برابر و اگر بخواهند شیرین باشد با شکر بیشتر. مخلوط را بر روی شعله ملایمی ریزریز می‌جوشانند تا شکر گداخته و با سرکه مخلوط شود و با استفاده از کف سفیده تخم‌مرغ کف چرک آن را مرتبا بگیرند تا کاملا صاف و بدون کف و چرکی شود. اگر غلیظ باشد می‌توان آب صافی به مقدار لازم روی آن ریخت تا بجوشد و در حد غلظت مورد نظر شود. در مواردی در مقابل هر سه کیلو شکر به میزان 250 گرم گلاب مخلوط می‌کنند و بعد در اواخر کار چند دسته نعنای تازه معطّر در آن انداخته می‌گذارند که چند جوش بزند و سپس سکنجبین را سرد کرده و در بطریها برای نگهداری می‌ریزند.
در تهیه سکنجبینهای ساده معمولی و غیر طبی اغلب دوست ندارند که گلاب نیز مخلوط شود.
ص: 216

سکنجبین ساده با شکر، نسخه‌ای از محمد بن زکریا

این نوع سکنجبین را معتقد است که برای اغلب مزاجها مناسب است. صفرا را رفع می‌کند و برای تمام بیماریهای ناشی از گرمی، مفید است. انسداد عروق را باز می‌کند و بلغم را از معده دفع می‌نماید اما نیروی جنسی را نقصان می‌دهد، البته اگر زیاد مصرف شود و بعلاوه برای سرفه نیز خوب نیست. و طرز تهیه آن چنین است:
سرکه کهنه خوب انگوری یک کیلوگرم، آن قدر آب داخل آن کنند که حدّت سرکه کاسته شود. و 6 کیلو نبات با آن مخلوط نمایند و در دیگی بجوشانند و کف آن را بگیرند تا صاف شود و قوام آید و مقداری گلاب نیز در آن بریزند.

سکنجبین ساده با دوشاب

در این سکنجبین به جای شکر از شیره خرما یا دوشاب شیرین یا دوشاب ترش استفاده می‌شود. (دوشاب یا میفختج که به عربی آن را عقید العنب گویند، معمولا در مناطق انگورخیز ایران تهیه می‌شود و آن آب انگور است که می‌جوشانند تا حدی که بیش از دو ثلث آن بسوزد و مایل به سرخی گردد و غلیظ شود و به قولی سه ربع آن برود این نوع دوشاب کمی ترش مزه است و آن را دوشاب ترش می‌نامند و در برخی مناطق آن را با خاک دوشاب مخلوط می‌کنند و می‌جوشانند که شیرین می‌شود این نوع دوشاب را به عربی دبس گویند. از نظر دارویی ممکن است در آن هل و قرنفل نیز اضافه شود. برای تهیه این نوع سکنجبین دوشابی مقداری سرکه انگوری خوب تهیه و برابر آن دوشاب شیرین یا دوشاب ترش و یا شیره خرما می‌گیرند و مساوی هر دو سرکه و دوشاب باید آب در آن بریزند و مخلوط را آن‌قدر می‌جوشانند که ثلث آن بماند و کف روی آن را مرتبا بگیرند تا کاملا صاف و بدون کف شود و سپس مقداری گلاب در آن ریخته و چند جوش می‌دهند و پس از آن می‌گذارند سرد شود.
ص: 217

طرز تهیه سکنجبین با استفاده از ترشیهایی غیر از سرکه مثلا با آب نارنج، آب لیمو، آب ریواس و ...

قند سفید یا شکر سفید یا عسل یا دوشاب یا شیره خرما هرکدام که در نظر است را به مقدار لازم با مقدار کافی آب مخلوط نموده و روی آتش ملایم گذارند که بجوشد و مرتب کف آن را بگیرند که کاملا صاف شود و قوام آید. سپس یکی از عصاره‌های ترش یاد شده را که منظور نظر باشد، یعنی آب نارنج، آب لیمو، آب ریواس ... را کم کم روی آن، آن‌قدر بریزند و مخلوط کنند تا طعم آن از نظر ترشی و شیرینی موافق طبع باشد و پس از آن از آتش گرفته بگذارند سرد شده و در شیشه‌ها ریخته نگه دارند.
و اگر منظور تهیه سکنجبین با استفاده از عصاره میوه‌ها یعنی عصاره سیب ترش یا به ترش یا عصاره زالزالک باشد. برای این کار عصاره یا آب این میوه‌ها را گرفته بجوشانند و پس از آن از آتش گرفته بگذارند تا ته‌نشین شود و آب زلال صاف روی آن را گرفته با مساوی آن قند یا شکر و یا عسل و یا سایر شیرینیها نظیر دوشاب و غیره مخلوط و برابر وزن آنها آب اضافه نمایند. مخلوط را بجوشانند و کف آن را گرفته و قوام آورند سپس از آتش گرفته بگذارند سرد شود و در شیشه‌ها نگه دارند.
و اگر به جای سرکه بخواهند از زرشک یا تمر هندی یا آلوترش استفاده نمایند.
مقداری از خشک مواد فوق مثلا یک کیلوگرم گرفته و در دو برابر وزن آن (دو کیلوگرم) آب خیس کنند پس از 12 ساعت با فشار صاف کنند و آب صاف خیس خورده آنها را گرفته با دو کیلوگرم قند یا شکر مخلوط و بگذارند قوام آید. نسبتهای فوق بسته به طعم نوشابه مورد نظر ممکن است تغییر داده شود.

سکنجبین ساده با استفاده از سرکه کبر

این نوع سکنجبین برای بیماریهای طحال مفید است. و برای ساختن آن به جای سرکه خالص از سرکه‌ای که در آن گل گیاه کبر یا شکوفه‌های تازه کبر و بهتر از همه
ص: 218
سرکه‌ای که در آن پوست ریشه گیاه کبر خوابانده شده و 40 روز خیس خورده باشد با شکر یا عسل یا دوشاب بسته به نوع مورد نظر مخلوط و طبق دستور کلی سکنجبین درست می‌کنند.
(توضیح- کبر یا کورک درختچه‌ای است که در ایران در دامنه‌های البرز- هرز و یل و در شیراز و بلوچستان می‌روید برای شرح کامل و نامهای علمی و لاتین و خواص و کاربرد دارویی آن به معارف گیاهی، ج 1، مراجعه فرمایید).

سکنجبینهای معروف به بزوری که با استفاده از تخم گیاهان مختلف درست می‌شود

سکنجبین بزوری گرم که برای رفع انسداد عروق کبد، معده و طحال و به عنوان مدرّ و در موارد استسقا و تبهای سرد و تسکین عطش کاذب مفید است.
تخم کرفس 25 گرم، تخم رازیانه 25 گرم، تخم انیسون 25 گرم، ریشه کرفس 35 گرم، ریشه رازیانه 35 گرم، ریشه کبر 35 گرم، تخم کاسنی 25 گرم، عصاره گیاه غافث 15 گرم و ریوند چینی 15 گرم. داروهای بالا را نیم‌کوب نموده و 24 ساعت در مخلوط 500 گرم سرکه انگوری کهنه و 5/ 1 کیلوگرم آب می‌خیسانند. سپس مخلوط را در ظرفی با آتش ملایم آن‌قدر بجوشانند تا 4/ 1 آن بخار شود و 4/ 3 بماند. سپس از آتش گرفته و سرد نمایند و خوب آن را مالش دهند و با فشار صاف کنند و 3 کیلو شکر یا قند در آن داخل کرده با آتش ملایم بجوشانند و مرتبا کف آن را بگیرند تا قوام آید. مصرف این سکنجبین هربار 35 گرم است.

نسخه‌ای دیگر برای سکنجبین بزوری با تخم گیاهان گرم

تخم کاسنی 25 گرم، تخم کشوث 25 گرم، تخم کرفس 25 گرم، تخم رازیانه 25 گرم و تخم انیسون 25 گرم. همه را نیم‌کوب کرده در 750 گرم سرکه انگوری کهنه که با مقداری آب مخلوط شده باشد 24 ساعت خیس کنند سپس آن را بجوشانند تا 4/ 1 آن برود و آن را صاف کنند و با 3 کیلوگرم عسل یا قند مخلوط کرده قوام آورند.
ص: 219

نسخه‌ای دیگر برای سکنجبین بزوری

این نوع برای بیماریهای سرد کبد مانند سردرد کبدی مفید است.
تخم رازیانه 35 گرم، تخم کرفس 35 گرم، پوست ریشه رازیانه 45 گرم، پوست ریشه کرفس 45 گرم و پوست ریشه انیسون 45 گرم. مجموع را نیم‌کوب کرده در 250 گرم سرکه انگوری کهنه مخلوط با 5/ 1 کیلوگرم آب 24 ساعت بخیسانند و سپس آن را بجوشانند تا 3/ 1 آن بماند و آن را صاف کنند و 500 گرم شکر به آن اضافه کرده قوام آورند. هر خوراک از این نوشابه 70- 45 گرم است. و اگر سرفه باشد سرکه داخل مجموع ننمایند و اگر بخواهند سکنجبین بزور گرم را طبق این نسخه ولی با عصاره به درست کنند، به جای قند هم وزن آن رب به شیرین مخلوط نمایند.

نسخه‌ای برای تهیه سکنجبین بزوری سرد

این سکنجبین برای باز کردن انسداد عروق مفید است و مدرّ است.
مغز تخم خیار 180 گرم و مغز تخم خربزه 90 گرم، این دو مغز را 24 ساعت در آب بخیسانند و شیره آن را بگیرند. پس از آن 45 گرم تخم کاسنی نیم‌کوب را در 150 گرم سرکه کهنه انگوری و 150 گرم آب بریزند و آن‌قدر ریزریز بجوشانند که نصف شود.
سپس آن را صاف کنند و شیره تخم خیار و تخم خربزه و همچنین (600 گرم) شکر را با آن مخلوط کنند، بجوشانند، کف آن را بگیرند و به قوام آورند.

نسخه دیگری برای تهیه سکنجبین بزوری سرد

این سکنجبین برای باز کردن انسداد عروق و برای استسقا مفید است. مدرّ و مسکّن است برای تبهای تند و شدید مؤثر است.
تخم کاسنی 16 گرم، تخم خیار 30 گرم، مغز تخم خربزه 16 گرم، پوست ریشه کاسنی 32 گرم و پوست ریشه بادیان 10 گرم. همه را نیم‌کوب کرده در 5/ 1 لیتر آب
ص: 220
و 750 گرم سرکه انگوری کهنه 24 ساعت بخیسانند و سپس در ظرفی آن را بجوشانند (مرحج دیگ سنگی است) تا ربع آن برود، پس از سرد شدن آن را صاف نمایند و 3 کیلوگرم شکر به آن اضافه گردد و با آتش ملایم بجوشانند تا قوام آید و مقداری در حدود 35 گرم گلاب در آن ریخته بگذارند چند جوش بزند و آن را بردارند و پس از خنک شدن در شیشه‌ای ریخته نگه دارند.

نسخه‌ای برای تهیه سکنجبین سرد با تخم گیاهان

این سکنجبین مدرّ است و برای تبهای شدید و تند و استسقا گرم مفید است.
تخم خیار 70 گرم، تخم خربزه 70 گرم، تخم کاسنی 70 گرم و تخم کرفس 20 گرم. همه را مخلوط و نیم‌کوب کرده در مقداری در حدود 750 گرم سرکه 24 ساعت بخیسانند و سپس جوشانده و صاف کنند و هم‌وزن کل مخلوط به آن شکر اضافه کنند و در مقابل هر 500 گرم از مجموع 40 گرم آب خیار تازه در آن ریخته و بجوشانند و کف آن را بگیرند.

نسخه دیگری برای تهیه سکنجبین سرد با تخم گیاهان

این سکنجبین برای بیماریهای کبد و سردرد ناشی از نارساییهای کبد مفید است. تخم کاسنی 25 گرم، تخم خیار 30 گرم، تخم رازیانه 10 گرم، پوست ریشه رازیانه 10 گرم و پوست ریشه کاسنی 50 گرم. آنها را نیم‌کوب کرده و در 5/ 1 لیتر سرکه انگوری 24 ساعت خیس کرده و پس از آن می‌جوشانند تا ثلث آن بماند و بعد از صاف کردن، 500 گرم قند به آن اضافه می‌کنند و می‌جوشانند تا قوام آید. هر خوراک از این سکنجبین 50- 40 گرم است و اگر مریض سرفه می‌کند سرکه داخل نکنند و با همین تخم گیاهان نوشابه سرد تهیه نمایند. برای روش تهیه نوشابه سرد با تخم گیاهان به فصل مربوط به نوشابه‌ها و شربتها مراجعه شود، زیرا به جای سرکه آب مصرف خواهد شد.
ص: 221

سکنجبین معتدل با تخم گیاهان

اشاره

این سکنجبین برای رفع انسداد کبدی و طحال خوب است و مدرّ است و برای انواع تبها و استسقا مفید است.

طرز تهیه

تخم کاسنی 10 گرم، تخم رازیانه 10 گرم، تخم کرفس 10 گرم، تخم خیار 16 گرم، مغز تخم خربزه 16 گرم، پوست ریشه کاسنی 16 گرم و پوست ریشه رازیانه 16 گرم. مجموع را نیم‌کوب و در 5/ 1 لیتر آب و 750 گرم سرکه انگوری کهنه 24 ساعت بخیسانند و سپس با آتش ملایم بجوشانند تا 500 گرم بماند، آن را صاف نموده با 3 کیلوگرم قند مخلوط و بجوشانند تا قوام آید.

نسخه دیگری برای سکنجبین معتدل با تخم گیاهان

این سکنجبین برای کاهش انواع تب و ضعف کبد و استسقای گرم مفید است.
تخم کشوث 10 گرم، تخم رازیانه 10 گرم، پوست ریشه کاسنی 10 گرم، انیسون 7 گرم، غنچه گل سرخ بدون کوزه زیر آن 7 گرم، تخم کاسنی 7 گرم، مغز تخم خربزه 7 گرم، تخم خیار 7 گرم، تخم کرفس 7 گرم، ریشه رازیانه 7 گرم، پوست ریشه کبر 7 گرم، ریشه کاسنی 7 گرم و عناب 20 عدد. مجموع را مخلوط و نیم‌کوب کرده در 500 گرم سرکه انگوری و یک لیتر آب 24 ساعت بخیسانند و سپس بجوشانند تا نصف شود و آن را صاف کرده و با 750 گرم شکر سفید مخلوط کرده و بر روی شعله آتش ملایم بجوشانند، کف آن را بگیرند و به قوام آورند.

نسخه دیگری برای سکنجبین معتدل

این نوع سکنجبین برای رفع ناراحتیهای کبد و سردردهای کبدی مفید است.
تخم کاسنی، بادیان، انیسون، تخم کرفس، تخم خیار از هریک 17 گرم، پوست ریشه
ص: 222
بادیان و پوست ریشه کرفس از هریک 35 گرم و ریشه کاسنی 70 گرم. مجموع را نیم‌کوب کرده در 5/ 2 لیتر آب و 500 گرم سرکه انگوری کهنه 24 ساعت بخیسانید سپس بجوشانند تا ثلث آن بماند و آن را صاف کرده با 500 گرم قند بجوشانند تا قوام آید. هر خوراک از این نوشابه 50- 35 گرم است. اگر سرفه باشد سرکه مصرف ننمایید. برای بعضی مزاجها این سکنجبین را ممکن است بیشتر شیرین کرد و به جای 500 گرم قند 3 کیلوگرم قند مصرف نمود.

نسخه دیگری برای سکنجبین معتدل که دارای همان خواص است

ریشه بادیان، مغز تخم خیار و پوست ریشه کاسنی از هریک 15 گرم، تخم کاسنی، تخم رازیانه، تخم کرفس و مغز تخم خربزه از هریک 35 گرم. مجموع را نیم‌کوب کرده و در آب خالص و 450 گرم سرکه انگوری و 450 گرم گلاب 24 ساعت بخیسانند و صاف نموده و با یک کیلوگرم نبات سفید مخلوط کرده کمی جوش دهند تا قوام آید. هر خوراک از این سکنجبین 35 گرم می‌باشد.

سکنجبین عنابی

این سکنجبین برای بیماریهای خونی و ماشری 310] نافع است.
عناب درشت خوب 50 دانه، افتیمون 20 گرم. مجموع را در 5/ 1 لیتر آب یک شب بخیسانند و پس از آن بجوشانند تا 500 گرم مایع باقی بماند و آن را صاف کرده با 250 گرم سرکه انگوری کهنه، 125 گرم گلاب و 500 گرم قند مخلوط و بجوشانند تا قوام آید.
ص: 223

سکنجبین مسهل

عسل صاف شده 5/ 1 کیلوگرم، سرکه انگوری کهنه 5/ 1 کیلوگرم. این دو را با هم مخلوط و می‌جوشانیم تا قوام آید، سپس 40 گرم مغز تخم گل رنگ را نرم کوبیده به آن اضافه کنند و خوب به هم بزنند. و سپس در یک ظرف شیشه‌ای یا چینی نگه دارند. این سکنجبین پس از 5 روز قابل استفاده است.

سکنجبین مسهل صفرا

عسل صاف شده و سرکه انگوری کهنه تند از هریک 5/ 1 کیلوگرم را مخلوط کرده بجوشانند تا خوب قوام آید سپس 20 گرم سقمونیا را نرم کوبیده، داخل آن کنند. هربار یک استکان قبل از غذا میل شود.

نسخه دیگری برای تهیه سکنجبین مسهل صفرا

تخم کاسنی، پوست ریشه کاسنی، تخم کشوث، تخم شاه تره، غنچه گل سرخ بدون تورم زیر آن، از هریک 35 گرم. مخلوط را در 5/ 2 لیتر سرکه کهنه انگوری و 5/ 1 لیتر آب 24 ساعت بخیسانند سپس بجوشانند تا ثلث آن برود و آن را صاف کرده و با 9 کیلوگرم شکر سفید مخلوط و ریزریز بجوشانند و کف آن را بگیرند تا قوام آید سپس از آتش گرفته و 100 گرم صبر را خوب نرم صلایه کرده داخل آن نمایند و خوب به هم بزنند که مخلوط شود هر خوراک از این نوشابه 35 گرم است که با گلاب مخلوط کرده بخورند.

گلقند یا گلنگبین

گلبرگهای گل سرخ را با قیچی خوب ریزریز کرده و برای یک روز پهن کنند که رطوبت آن گرفته شود سپس برای هر 3 کیلوگرم از آن 3 کیلوگرم قند را خوب سائیده و مخلوط کنند، ممکن است برای هر 3 کیلوگرم گل‌برگ 6 کیلوگرم یا حتی بیشتر قند
ص: 224
مخلوط کنند و در آفتاب گذارند و هر روز صبح و عصر خوب به هم بزنند اگر با عسل بخواهند به جای قند با عسل درست کنند- و پس از چند روز که در آفتاب ماند آماده مصرف است.

سکنجبین به

1. این سکنجبین برای تقویت معده و کبد و افزایش اشتها، کمک به هاضمه، رفع انسداد کبد و تقویت دوره نقاهت مفید است.
آب به رسیده شیرین معطر اصفهان یک واحد، نبات یک واحد، سرکه انگوری 4/ 1 واحد. این مواد را باهم مخلوط کرده با آتش ملایم بجوشانند تا قوام آید. به جای نبات ممکن است از عسل مصفی استفاده شود مقدار خوراک هربار 60 گرم است.
2. سکنجبین به برای تقویت معده گرم و رفع آشفتگی و قی و اسهال صفراوی و برای قطع عرق زیاد.
آب به شیرین و به ترش از هریک به‌طور مساوی یک واحد، سرکه انگوری یک واحد، شکر یک واحد. این مواد را باهم مخلوط کرده با آتش ملایم قوام آورند.
مقدار خوراک هربار 60 گرم است.

سکنجبین به و لیمو

برای تقویت معده و کبد و قلب و افزایش اشتها و رفع آشفتگی و قی.
آب به شیرین 250 گرم، سرکه انگوری کهنه 130 گرم، گلاب 130 گرم، آب لیمو ترش ساده 130 گرم، شکر 3 کیلو گرم. این مواد باید باهم قوام آورده شود.
مقدار خوراک هربار 60 گرم.

سکنجبین راوندی

این سکنجبین ملین مزاج است و برای درد کبد و باز کردن انسداد مفید است.
ص: 225
ریوند چینی 160 گرم، تربد سفید 80 گرم، غاریقون سفید 80 گرم، بسفایج 80 گرم، تخم کاسنی 80 گرم و زنجبیل 12 گرم. مجموع را نیم‌کوب کرده در 5 کیلوگرم آب بجوشانند تا یک چهارم آن کم شود و سه چهارم بماند. سپس 3 کیلوگرم شکر و 500 گرم سرکه داخل آن نموده بجوشانند تا قوام آید. میزان مصرف هربار 60 گرم است.

سکنجبین راوندی معتدل

مدرّ است و برای کاهش تب و رفع سوء هاضمه و برای کبد و رفع انسداد مفید است.
تخم کرفس 40 گرم، تخم رازیانه 40 گرم، تخم کاسنی 40 گرم، ریشه کرفس 28 گرم، ریشه بادیان 28 گرم، ریشه کاسنی 96 گرم، مغز تخم با درنگ 84 گرم و مغز تخم خربزه 84 گرم، همه را نیم‌کوب کرده، در 9 کیلوگرم. آب و 500 گرم گلاب و 500 گرم سرکه شب بخیسانند و 120 گرم ریوند چینی را در کیسه کتانی ریخته و بسته در مجموع بیندازند و ریزریز بجوشانند و مرتب کیسه را بمالند و به هم بزنند وقتی که 3 کیلوگرم مایع ماند صاف کرده با 3 کیلوگرم شکر مخلوط و قوام آورند. مقدار خوراک هربار 60 گرم است.

نسخه دیگری برای سکنجبین راوندی

این نوع مدرّ است و برای ضعف کبد و تبهای گرم و باز کردن گرفتگیها مفید و شفابخش است.
مغز تخم خیار 96 گرم، مغز تخم خربزه 48 گرم، تخم کاسنی 60 گرم، پوست ریشه کاسنی 60 گرم، بادیان 12 گرم، پوست ریشه بادیان 12 گرم، انیسون 12 گرم، ریوند چینی 80 گرم و شکر 3000 گرم.
گیاهان را نیم‌کوب کرده در 9 لیتر آب و نیم لیتر گلاب و نیم لیتر سرکه شب
ص: 226
بخیسانند و صبح روز بعد ریوند چینی را ساییده در یک کیسه کتانی ریخته و سر آن را محکم بسته در مجموع بیندازند و بجوشانند و مرتبا کیسه را بمالند و به هم بزنند تا حدود 3 لیتر بماند آن را صاف نموده و با شکر مخلوط کرده و قوام آورند. مقدار خوراک هربار 60 گرم است.

سکنجبین گل سرخ

این سکنجبین برای معده‌های گرم مفید است.
مقداری گل قند شکری را در گلاب گرم حل نمایند و با فشار آن را صاف کنند و هم وزن آن یا کمی بیشتر سرکه بریزند و بجوشانند تا قوام آید و پس از سرد شدن میل نمایند. مقدار هر خوراک از این سکنجبین 40 گرم است.

سکنجبین کاسنی

این سکنجبین برای کاهش تب شدید، رفع حرارت کبد، رفع انسداد عروق کبد و طحال و کاهش سردرد مفید است.
گیاه کاسنی تازه را گرفته و تمیز نموده و عصاره آن را مانند آب سبزی بگیرند و بجوشانند و کف آن را بگیرند تا حدی که قوام آید و از این عصاره 120 گرم گرفته با 3 کیلوگرم شکر مخلوط و بجوشانند و کف آن را بگیرند تا نزدیک به قوام باشد، پس از آن 100 گرم سرکه انگوری کهنه داخل آن کرده بجوشانند تا کاملا قوام آید. در مواقع ضرورت میزان مصرف آن 70 گرم است.

سکنجبین سیر

از این سکنجبین برای کنترل سیاتیک استفاده می‌کنند.
دانه‌های سیر 180 گرم، سرکه کهنه انگوری 500 گرم و قند ساییده 750 گرم.
سیر را خرد کرده با 250 گرم سرکه به مدت 4 روز در ظرف بلوری بخیسانند و با
ص: 227
فشار صاف کنند، ما بقی سرکه را روی تفاله باقیمانده پس از صاف کردن، می‌ریزند و پس از 4 روز آن را مجددا صاف کنند. و دو صاف را مخلوط کرده سپس قند ساییده را به آن اضافه می‌کنند تا حل شود. مقدار خوراک از این سکنجبین 30- 20 گرم در روز است.

سکنجبین زرشک

این سکنجبین برای باز کردن انسداد عروق و تسکین حرارت معده و قلب نافع است و تبهای صفراوی را کاهش می‌دهد و اشتهاآور و مدّر است و سردردهای گرم را تسکین می‌دهد. 750 گرم زرشک تمیز را در یک لیتر آب و 60 گرم گلاب 12 ساعت خیس کنند، پس از صاف کردن آب آن را گرفته و یک کیلوگرم شکر به آن اضافه کنند و بجوشانند و با قدری سفیده تخم‌مرغ کف آن را کاملا بگیرند و پس از صاف شدن از آتش گرفته بگذارند که درد شکر ته‌نشین شده آن را صاف کنند و دوباره در ظرفی ریخته و 100 گرم سرکه انگوری کهنه و 5/ 1 کیلوگرم آب به در آن اضافه کرده بجوشانند تا قوام آید مقدار خوراکی هربار 60 گرم است.

نسخه دیگری برای تهیه سکنجبین زرشک با همان خواص

250 گرم زرشک بی‌دانه را در یک لیتر آب و 60 گرم گلاب 12 ساعت بخیسانند و پس از صاف کردن یک کیلوگرم قند داخل آن نموده بجوشانند و با سفیده تخم‌مرغ کف آن را بگیرند و از آتش گرفته بگذارند تا درد آن ته‌نشین شود و آن را مجددا صاف کرده و با 100 گرم سرکه انگوری کهنه روی شعله ملایم بجوشانند تا قوام آید و در شیشه نگهدارند مقدار هر خوراک 60 گرم است. عده‌ای از حکمای طب سنتی ایران در این سکنجبین نیز آب به یا آب سیب و یا آب انار داخل می‌کنند و ممکن است از ادویه مقوی معده و کبد و قلب نیز به آن اضافه نمود.
ص: 228

نسخه دیگری برای سکنجبین زرشک

آب انار ترش، آب انار شیرین از هرکدام 650 گرم، سرکه کهنه انگوری 420 گرم، آب زرشک 850 گرم، گلاب 850 گرم، نبات سفید 5/ 2 کیلوگرم. طبق دستور سکنجبین بپزند. مقدار خوراک آن هربار 60- 30 گرم است.
ص: 229